1944

Каспійскае мора!
Раздольным і сінім
Прыйшло на спатканне ка мне ты.
Паверыш —
Калі б ты шумела у нашай краіне,
Табе я штодня прысвячаў бы па вершу.

I хто гэта часам наіўна гаворыць,
Што ёсць справядлівасць?
Ад крыўды — аж горача.
Адным вось такое раскошнае мора,
Другія ж не маюць мізэрнага морачка.

Сягоння, як зоры на небе засвецяцца
I месяц з-за хмары нахмуранай выблісне, —
Каўшом серабрыстым Вялікай Мядзведзіцы
Паўмора зачэрпну і ў Піншчыну выплесну.

Я прагны.
Свой грэх разумею і каюся,
I зноўку грашу яшчэ болей, вядома.
Калі мне цудоўнае што сустракаецца —
Жадаю загрэбці і весці дадому.

Для прыкладу — горы.
Хацеў я аднойчы
У Грузіі сперці славуты Казбек.
Ён сам прызнаваўся не раз мне, што хоча
Бліжэй перабрацца да нашых рэк.

Зоры ззялі спачатку ў расе,
Каб агнём залатым адагрэць яе.
Ён пастукаў, прыйшоў і сеў
На пакрыўленым табурэце.

Зоры рынуліся да шыб
Падзівіцца на незнаёмца.
«Не прыпомню я вас, дадушы», —
Я прамовіў з усмешкай няёмкай.

Вусны тонкія ён скрывіў,
Табурэціна заскрыпела.
«Смутак мой — і ў вашай крыві». —
I адкінуў цёмны капелюш.

«Мой загадкавы сум і нуду
Вывучаюць сотні вучоных.
Дзе праеду я, дзе прайду —
Там прыхільнікаў незлічона.

Хто са мной пагаворыць хоць раз,
Той вандруючай стане каметай.
Адзінокіх і гордых нас
Паважае уся планета».

Нібы вучань, пачуўшы падказ,
Уздыхнуў я з палёгкай. Цікава...

«Вы Пячорын? Я ведаю вас,
Ў сямігодцы праходзілі нават.
Вы, здаецца, мелі намеры
Ажаніцца на нейкай Мэры?»

Ён з пагардай зірнуў на мяне:

Гартанная песня завязла ў вушах,
Ад пылу зрабіўся я мельнікам.
Раве, нібы дрэнны акцёр, мой ішак,
Здзекуецца з пісьменніка.

Маўляў, раз прыехаў на поўдзень — цярпі.
I горы, і спёку пякельную.
Даволі пісаў пра жніво і сярпы,
Пра смачны дымок над патэльняю.

Падумаеш — хітрасць у рыфмы цаляць
У садзе, ружовым ад сораму.
А вось паспрабуй напісаць пра цялят,
Што пасвіць іранец пад зорамі.

А вось паспрабуй з верблюдом у нагу
Прайсці праз пустэлі і горы ты...
Цярпеў я, цярпеў і зароў: «Не магу!
Ідзі ты, ішак мой, к чорту!»

I хто, вы скажыце мне, гэта хлусіў,
Што ішакі дурнаватыя?
Пасля той размовы я тыдзень насіў
Вушы, забітыя ватаю.

Дарога бегла ў Бендэр-Шах,
Сцякала з гор да нізін.
Матор клекатаў у маіх вушах
Запар шэсцьсот хвілін.
Ад цішыні я раптам аглух
I выйшаў, як п'яны, на луг.
Насустрач выбеглі кіпарысы:
«Ад нашага сонца, таварыш, прыкрыйся».
I раптам, расштурхваючы натоўп
Крыклівых паўдзённых дрэў,
Бяроза рынулася:
«Браток,
Як слаўна, што ўрэшце мяне ты сустрэў!»
Схапіў у абдымкі ад радасці я
Бярозу:
«Адкуль жа ты ў гэтых краях?» —
«Я йшла за табой з магілёўскага бору,
Бо ведала: будзеш тужыць на чужыне
Па мне ты.
Я йшла цераз пушчы і горы,
Мясіла дрыгву ў Кахецінскай нізіне,
Глыбокія рэкі пераплывала,
Калела ад сцюжы на перавалах.
Паэт мой, чаго ты на поўдні не бачыў —
Айвы кіславатай, шакалаў ці кобраў,
Багатых пярсцёнкаў ці слёзаў жабрачых?

Вецер, можа, з Інда, можа, з Ганга,
Апаліў спякотаю мой твар.
Разлажыў купец на нізкім ганку
Свой пярэсты дробязны тавар.

З усяе планеты грэшнай заваль
Зборышчам музейным тут ляжыць:
Шапка мараканскага зуава,
Чоткі, залінгенскія нажы,

Шофераў ангельскіх рукавіцы,
Сіняе з Манчэстэра сукно,
Даўнія марозаўскія сітцы,
Статуэтка «Закаханы гном»;

Кнігі, друкаваныя ў Бамбеі,
Гума — заплаці і тыдзень жуй,
Здымкі Нью-Йоркскага сабвея,
Дугласа Фербенкса і Менжу;

Дываны персідскія, пярсцёнкі,
Копія з Гагена, ром і бром,
Абразы армянскія і тонкі
Звонкага Саадзі вершаў том;

Пацеркі, вясёлкавыя шалі,
Дарагіх гадзіннікаў гара...
Купчык далікатна запрашае:
«Пане афіцэру, выбірай».

Ведае купец, што грошы маю,
Ёсць чым размачыць салдацкі хлеб.
Абыяка вокам прабягаю

Гарлае ноч хрыпатай глоткай пеўня.
І кіпарысаў шум усё напеўней,
Світальны шум. Пара заснуць, пара...
Да чорнай шыбы прыкіпела зорка,
А мне не спіцца, і на сэрцы горка,
I скаргі нудныя выходзяць з-пад пяра
Я на паперы, бледнай і пакорнай,
Раз'юшана складаю спісак чорны
Сваіх сяброў, якія тыдняў пяць
Лянуюцца лісты мне напісаць.
А для мяне яны патрэбней хлеба,
Каб глянула з радкоў радзімы неба,
Каб ластаўкамі белымі канверты
Ляцелі да мяне з палескім ветрам.
За вокнамі шакал прачула вые,
А прада мной — лісты сяброў старыя...
Таму салдату, можа, і не спіцца
Ў далёкім чужаземным гарадку,
Што думаеш пра родныя крыніцы
I радуешся кожнаму радку.

На Ардабільскім перавале,
Пад дзікім позіркам арлоў,
Мяне, як скрыпку, пілавалі
Смыкі дванаццаці вятроў.

I я з вар'яцкай гэтай высі,
Бездапаможны і малы,
На мусульманскі край дзівіўся,
Прыклеіўшыся да скалы.

Па рыжай скроні перавала
З-пад залатога ледніка
Раўла, свяціла, піравала
Высакагорная рака.

Каля ракі маліўся богу
З крывой турэцкай шабляй курд.
I раптам з воблака сівога
Джайранаў выбег шэры гурт.

Курд, развітаўшыся з алахам, —
За стрэльбу, на каня і ўслед.
А я з тугой пакратаў флягу —
Ото б джайрана на абед!

Такім нязвыклым тут было ўсё,
Такім паўдзённым, трапяткім,
Нібыта казкай стаць клялося,
Нібы прасілася ў радкі.

Я не стрымаўся ад спакусы,
Стаў верш пісаць ля гулкіх вод,
На плечы нейкага Эльбруса
Паклаўшы верны свой блакнот.

Дымяцца зялёныя горы —
Хоць лусту на снеданне рэж.
Спускаемся з гор мы у горад
З кароткаю назваю Рэшт.

Тут вецер вільготны і пруткі,
I ружы ў духмянай расе.
Тут землетрасенне за грудкі
Нізіну бярэ і трасе.

А воддаль Каспійскаму мору
Расчэсвае грыву буран...
Па гэтай нізіне, гавораць,
Калісьці хадзіў атаман.

Яго лебядзіныя чоўны
Пілі недалёка ваду.
Пад небам, трывожным і чорным,
Крычалі сычы пра бяду.

Снавалі кудлатыя цені,
Пажар агнякрылы шугаў.
Адгэтуль пад ветразем Сценька
У песню з княжной адплываў...

Чырвоным засыпаны пылам
Рамантыкі даўняй сляды.
Маскітаў раі абляпілі
Айвы залатыя плады.

Аглушаны спёкаю горад
Без руху.
I сотні гадоў
Глядзяць абалдзелыя горы
На нуднае мора садоў.

I дзе яны, князевы дочкі,
Што ззялі заморскай красой?

I скрыпяць, і скрыпяць чужаземныя дрэвы сухія.
За дуваламі цёмнымі вые галодны шакал.
Я ніколі не сніў пра такія мясціны глухія,
Я экзотыкі гэткай ніколі нідзе не шукаў.

Так заўсёды бывае: не можаш ніяк пагадзіцца
З аднастайнасцю рэчаў, і звычак, і фарбаў, і слоў,
I зямля невядомая ноччу вясноваю сніцца,
I ты марыш пра лёгкія крыллі залётных буслоў.

Ты ўстаеш, атакованы снамі, і верыш, і верыш
У далёкія рэкі, у голас марскіх караблёў.
У нязнаныя землі, якія наўсцяж перамерыш.
У харчэўні бадзяг, дзе пакінеш ты рэштку рублёў...

Вось і землі жаданыя. Поўдзень.
Нязвыклыя рэчы і гукі.
Ты закінуты ветрам прыгод за трыдзевяць зямель.
Над табой заламіла ноч светлыя зорныя рукі,
Да цябе выплывае з-за мысу марскі карабель.

Для цябе ён падвесіў на мачту высокую месяц,

Адціснуты зоркі пад самую столь,
I неба ў арэнду гарою забрана.
Узровень над морам — 3100.
Тут наша застава.
Тут землі Ірана.
Тут скалы чырвоныя,
Снег, як віно.
Не бачыў ніколі такіх краявідаў я.
На цыпкі прыўстанеш — і добра відно
Галодную і шматпакутную Індыю.
Зірнеш у цясніну —
Не ўбачыш і дна.
Пад вокнамі хмары блакітныя тоўпяцца.
А ўвечары зоркі заходзяць да нас,
Вядома, суседкі —
Цікавяцца хлопцамі...
Быў вечар.
У хаце глінянай са мной
Сядзеў каля радыё
Друг мой мінчанін,
Хрыпеў рэпрадуктар і трызніў вайной.
Змяркалася.
Сонныя горы маўчалі.
Мы прагна лавілі Маскву,
А затым
Цымбалы далёкія хтосьці пакратаў.
I рамтам дыхнула жнівом залатым,
I матчынай ласкай,
I нейкаю стратай.
А голас чароўны з тугою звінеў
Пра птушку маленькую з хворымі грудкамі.

Я ўсё пераблытаў — дзе мора, дзе неба,
Дзе хмары, дзе горы...
Іран.
Красавік.
Даўно я не еў беларускага хлеба,
Ад паху смалістага бору адвык.

Зямля выхваляецца дзіўнай раскошай:
Гранатамі, рысам, салодкай айвой.
I нават мясцовыя танныя грошы —
З малюнкамі гор, вадаспадаў, ільвоў.

З гаёў апельсінавых сонечны лівень
Цябе залівае.
А пах — на ўвесь свет.
Пытае іранец мяне: «Ты шчаслівы
Пад небам паўднёвым?
Праслаў нас, паэт».

Дзівак!
Я абразай не буду няславіць
Твой край: тут цікава, прыгожа, і ўсё ж
Не мне апяваць тваё сонца і славіць
Шыразскія ружы і горы Загрош.

Я толькі заездам сюды, падарожнік,
Каб горы твае асвятліць на хвіліну
Агнём маёй зоркі пякуча-трывожным,
А потым вярнуцца
да роднай краіны.

Далёка, ў зялёнай хваёвай старонцы

Ты чуеш курлыканне — рад ці не рад?
Між хваляў густой сінявы
Лятуць журавы за гару Арарат,
На поўнач лятуць журавы.

Прывык сустракаць ты іх гэтай парой
Пад першай вясновай зарой.
А тут журавель, узмахнуўшы крылом,
У вырай праз сэрца ляціць напралом.

Забыў, што ад дому за тысячы міль, —
Злуешся і крыкнуць карціць:
«Гэй, хто там знаёмы да болю фільм
З канца пачынае круціць?»

Лятуць журавы за Казбек і Эльбрус,
I сэрца сціскае туга.
Сустрэне іх хутка мая Беларусь
На цёплых зялёных лугах.

Я зайздрасці к птушкам ніколі не меў —
Без крылляў мне нават ямчэй,
А зараз ад крыўды глухой анямеў
I з неба не зводжу вачэй.

Гулам незнаёмым апалошча,
З-пад гары — агні, агні, агні.
І ляціць ад прывакзальнай плошчы
Чорны шах на бронзавым кані.

Дзіўна тут усё і незнаёма:
Песня-крык і востры пах пладоў,
Казачныя постаці харомаў,
Сцены глінабітныя платоў.

На асфальце трапяткія цені,
Пад ліствою звоняць арыкі,
I пераліваецца адзеннем
Буйны вір натоўпаў гаваркіх.

I калі гарачымі вачыма
З-пад чадры іранка шугане,
Мімаволі ты прашэпчаш імя,
Чутае калісьці, — Шаганэ...

Заламаўшы сінюю пілотку,
Паліцэйскі ішака вядзе.
На рагу з алахам на ўсю глотку
Брудны дэрвіш гутарку вядзе.

Дзівімся крыху на шоўк і шалі
Згодна абавязку ўсіх гасцей.
Ды раскоша нас не спакушае, —
Мы непараўнана багацей.

Нейкія замежныя салдаты,
Зорку запрыкмеціўшы маю,
Па панелі грукаюць заўзята

Мы першы раз за межамі Радзімы.
Бывай, зямля савецкая мая!
Насустрач горы выплываюць з дыму,
Якія апяваў калісь Хаям.

Тужэй падцягваем франтавыя дзягі,
Глянцуем боты, чысцім шынялі.
Не так, як паэтычныя бадзягі,
Прайду па тэгеранскай я зямлі.

Я — пасланец Рэспублікі Саветаў.
Не заваёўнік, а жаданы друг.
Сустрэў Іран байцоў савецкіх ветла
Узмахам загарэлых дужых рук.

Якія горы! А сады якія!
Тут шмат зямнога цёплага дабра,
А назвы дрэў мудроныя такія,
Што цяжка нават рыфму падабраць.

Рака на скалах хвалямі грукоча,
Узмыленая, ярасна сапе.
I так ляціць, і так імчыцца —
Хоча
Нібыта абагнаць сама сябе.

Ідуць бясконцым мураўіным гужам
Памераў парадыйных ішакі.
Не то ў Кабул, не то да Гіндукуша
Вязуць яны славутыя шаўкі.

А ім насустрач па хрыбтах рудых —

                           Максіму Танку

Па наіўнай і смешнай звычцы
Мы сябе юнакамі лічым.

Лічым мы сябе юнакамі,
А цяжкія лічбы гадоў
Пераспелымі жалудамі
Ападаюць са стукам на дол.

Колькі, дружа, табе — за трыццаць?
Мне прагрукала дваццаць сем.
Самы раз бы цяпер пахваліцца
Добрым пудам салідных паэм.

Ды паэм напісаў я нямнога.
Пэўна, лёс мне гэтак судзіў —
Не па рыфмах, а па дарогах
У паходных калонах хадзіць.

Не з адным я пагутарыў горадам,
Сёл, дарог і вятроў не злічыць,
Я свой лёс і надзеі гордыя
З лёсам арміі нашай злучыў.

Запытай паравоз, што з Асташкава
На Калінінскі фронт мяне вёз.
Пра бамбёжкі, пра страты цяжкія
Той раскажа табе паравоз.

Запытай у блакітнага Ільменя,
Як мы 

Мы раніцой адбілі гэту вёску.
Па вуліцах струменіў сіні чад,
А ўжо звінелі галасы дзяўчат
У гушчары запыленага войска.
Я малака гладыш са смакам выпіў
І сеў на прызбе пад старою ліпай,
Трымаючы малога хлапчука
На дужых і ўпэўненых руках.
Назад таму, здаецца, чвэртка веку
I мне было таксама тры гады.
Маленькім сінявокім чалавекам
Каменьчыкі збіраў я ля вады.
I я вось гэткім быў белагаловым.
Такім?
О, не!
Такіх вачэй суровых,
Дзе сталая туга, дзе боль і гнеў,
У тры гады ніколі я не меў.
Маё маленства!
Душны пах чарэмхі,
Арэхаў залатых даспелы град...
Гукну: «я рад» — і стогалосым рэхам
Пацвердзіць гай, што я сапраўды рад.
Скажу: «хачу» — і кніга мне належыць.
Скажу: «магу» — і сам будую дом.
Маленства!
Ты

Тры дні з упартасцю тупою
Ліў дождж на лес і сенажаць.
Ад нечаканага запою
Зямля не можа ачуняць.

Туман. Раса шукае выйсця —
Стрывожаная вецярком,
З пажоўклых жылкаватых лісцяў,
Нібы з далоняў, лье цурком.

Акопы нашыя размоклі,
I адсырэлі сухары.
I птушкі на сяброўскі вокліч
Не адгукаюцца ў бары.

Што нас катуе дождж пракляты,
Яшчэ, як кажуць, паўбяды.
Але сумуюць аўтаматы —
Не бачаць фрыцаў з-за вады.

Мы ўжо клясці хацелі восень
I чорную навалу хмар,
Ды неба ў пяць гектараў просінь
Нам падарыла. Добры дар!

I вось грыміць ужо пад гаем
Агонь і часты і густы.
Куды ні ступіш — пад нагамі
Дымяцца жоўтыя лісты.

Ні адной краінай так не трызніў,
Як табою, Францыя.
Парыж,
Весялосцю вуліц сваіх блісні!
Што маўчыш, агнямі не гарыш?

Пруцца танкі... Дзьме з Ла-Маншу вецер.
Вёскі у Нармандыі гараць.
Мне здаецца, і ў Ліёне дзецям,
Як і нашым, горка паміраць.

Мне здаецца, і ў Марселі ўдовы
Плачуць, як і нашы, над труной,
Францыя, кулак свой шматпудовы
Узнімі над прускай галавой.

Грукні ў бубны дахаў Марсельезай!
Разбівай Бастылію! Трубі!
Іменем Рэспублікі — жалезам
Па нахабных мордах смела бі!

Здрадзілі. Прадалі. Падлажылі
Самую прыгожую пад танк.
Накруцілі трапяткія жылы
На штыкі раз'юшаных атак...

Думаў, што надоўга разлучылі,
Думаў: не пабачыўшы памру,
Прыляцела ў Беларусь на крыллях
Францыя у жорсткую нару.

Каб хутчэй Шампань з магілы ўстала,